اصول اساسی مدیریت اقتصاد خانواده (راهنمایی برای خانوارها)

خانواده، جایگاه و محل سیر انسان به‌ سوی کمالات است و هیچ پایگاهی همچون خانواده نمی‌تواند چنین نقش تکامل‌بخش و انسان‌سازی داشته باشد. انسان برای رشد و تعالی به آرامش روحی، جسمی و عاطفی نیاز دارد و این همه در خانواده تأمین می‌شود.
یکی از موضوعاتی که به‌شدت با نقش‌ها و مسئولیت‌های در خانه و خانواده مرتبط است، موضوع اقتصاد خانواده و معیشت آن است. نهاد خانواده از ابتدای خلقت، در جایگاه یک موضوع مهم در فرهنگ‌های مختلف جالب توجه بوده است. در متون دینی نیز روایت‌های بسیاری به اهمیت کسب درآمد و نیز هزینه درست آن توصیه کرده‌اند؛ از جمله پیامبر مکرم اسلام(ص)، کسب حلال را جزء رکین عبادت معرفی می‌کنند: «اَلْعِبادَةُ عَشَرَةَ اَجْزاءٍ تِسْعَةٌ مِنْها فی طَلَبِ الْحَلالِ؛ ^[1] عبادت ده جزء است که نه جزء آن در کار و تلاش برای به‌دست‌آوردن روزی حلال است».
پیامبر اکرم(ص) در روایتی دیگر، کسب حلال را زمینه‌ساز مغفرت گناهانی بیان می‌کند که با نماز و صدقه بخشیده نمی‌شود: «إنَّ مِنَ الذُّنُوبِ ذُنُوباً لا یُکَفِّرُها صَلاهٌ وَ لا صَدَقَهٌ، قِیلَ یا رسولَ اللهِ فَما یُکَفِّرُها؟ قالَ الهُمُومُ فی طَلَبِ المَعِیشَهِ؛ ^[2] بعضی از گناهان به وسیله نماز و صدقه هم آمرزیده نمی‌شوند. پرسیده شد یا رسول‌الله، پس چه چیز موجب آمرزش آن است؟ فرمود: سختکوشی و تلاش در طلب معیشت».
به طور طبیعی هر خانواده‌ای دوست دارد بهترین نوع غذا را مصرف کند، زیباترین لباس‌ها را برای اعضای خود تهیه کند، در بهترین نقطۀ شهر و منزل زندگی کند، بهترین وسایل و امکانات را در اختیار داشته باشد، همواره به سفر برود، بهترین آموزش‌ها را برای فرزندان خود فراهم کند و...؛ اما درواقع چیز دیگری حادث می‌شود. واقعیت این است که گرچه این درخواست‌ها در همۀ خانواده‌ها مطرح می‌شود، روشن است که درصد کمی از خانواده‌ها توانایی تأمین این خواسته‌ها را دارند. درحقیقت درآمد یک خانواده متوسط فقط می‌تواند تعداد محدودی از این خواسته‌ها را برآورده کند؛ از‌این‌رو خانواده باید از میان خواسته‌های خود با توجه به اهمیت انتخاب کند. بر همین اساس باید معیشت خود را بر اساس محاسبات درست برنامه‌ریزی کند تا هزینه‌های زندگی به‌خوبی تأمین شود و خانواده از فقر دور گردد.
امام محمدباقر(ع) دربارۀ لزوم عقل معاش و تدبیر معیشت فرمودند: «اَلْکَمَالُ کُلُ الْکَمَالِ ثلاثهْ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَی النَّائِبَةِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَهْ؛ ^[3] کمال واقعی، فهم و دریافت دین است و صبر و پایداری در برابر بلا و گرفتاری و ارزیابی مخارج زندگی».
بر اساس این روایت، نهایت درجۀ کمال هر انسانی بر سه اصل استوار است:
اول: تفقه در دین؛ یعنی معرفت دینی خود را افزایش دهد؛
دوم: صبر بر مصیبت‌ها؛ زندگی دنیا همراه با مصیبت است و هیچ‌کسی نمی‌تواند بگوید من مصیبتی ندارم؛
سوم: تقدیر در معیشت؛ یعنی شخص معیشت و اقتصاد خود را تدبیر و اندازه‌گیری کند و به فکر راهکار باشد.
 
[1]. میرزاحسین نوری، مستدرک الوسائل، ج ۱۳، ص ۱۲.
[2]. همان، ص 13.
[3]. ابن‌شعبه حرانی، تحف العقول، ج 1، ص ۲۷۳؛ میرزاحسین نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج ۱۳، ص۵۳؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 32.